Vandaag heb ik een presentatie verzorgd op een studieochtend van de tweedegraads lerarenopleiding waar ik werkzaam ben. Deze lerarenopleiding staat aan de vooravond van een herontwerp traject gericht op het opleiden van leraren die het leerproces van leerlingen optimaal kunnen faciliteren, en daarbij vanzelfsprekend de meerwaarde van ICT benutten, die excellent zijn in activerende didactiek, in staat zijn om verbinding te maken met andere vakken en die taalbewust zijn. Eén van de focuspunten is de didactische inzet van ICT. Hieronder mijn presentatie waarbij ik de stand van zaken schets met betrekking tot ICT op de lerarenopleiding. Ik maak hierbij gebruik van de opzet van het symposium ICT-bekwaamheden en de lerarenopleiding op het Velon congres in maart.
De context van de gedigitaliseerde kennis- en netwerksamenleving
De integratie van ICT in de lerarenopleidingen is een actueel thema. Het betreft het vraagstuk hoe lerarenopleidingen leraren opleiden voor de toekomst, die leerlingen goed kunnen voorbereiden op hun rol in een sterk gedigitaliseerde kennis- en netwerksamenleving. De enorme technologische ontwikkelingen, en met name die van de internettechnologie, heeft er toe geleidt dat de manier waarop wij communiceren, leren en werken in de laatste decennia fundamenteel is veranderd.
De technologie stelt ons in staat om continu verbonden te zijn. Een overvloed van informatie is overal en op elk moment beschikbaar en deze delen wij met elkaar. Wij ontwikkelen kennis niet alleen meer in fysieke gemeenschappen gerelateerd aan de plaats waar we wonen, werken of een opleiding genieten, maar ook in allerlei virtuele, informele, gemeenschappen op basis van persoonlijke voorkeuren. Het institutionele onderwijs zoals wij dat kennen heeft al lang geen monopolie meer op ‚opleiden en leren’.
21e eeuwse vaardigheden
„Een nieuwe tijd vraagt om nieuwe vaardigheden”, en we vatten deze vaardigheden vaak samen als 21st century skills. Communicatie, samenwerken, probleemoplossend vermogen, creativiteit, kritisch denken, ICT-geletterdheid en community-based skills zijn hier de gevraagde vaardigheden.
Wat we ook weten uit onderzoek is dat ICT een duidelijke meerwaarde heeft in het onderwijs. Voordelen van ICT zijn mogelijkheden voor maatwerk en differentiatie, aansluiten bij de belevingswereld, actuele lesinhouden, afwisselende werkvormen, feedback, samenwerkend leren, transparant maken van het leerproces, etc, etc. ICT kan bijdragen aan de verbetering van leerprestaties, mits het goed wordt ingezet.
Als we kijken naar trends op het gebied van ICT in het onderwijs, dan lijkt de sky the limit. Echter, ondanks het potentieel van ICT voor het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs, blijft het gebruik er van door leraren achter. Wat we wel kunnen stellen is dat onderwijs hoe dan ook technisch bemiddelt is. Techniek verandert de praktijk en heeft impact op het leren van leerlingen ,studenten en docenten.
Eén van de taken van onderwijsinstellingen is dan ook om onderwijs te ontwerpen en uit te voeren dat relevant is voor deze gedigitaliseerde kennis- en netwerksamenleving. Dit vraagt om leraren die ICT op een betekenisvolle wijze kunnen inzetten ter ondersteuning van het leren van de leerlingen. En de lerarenopleiding leidt deze leraren op.
De lerarenopleiding: de student
Studenten vinden, blijkt uit onderzoek, dat de opleiding ze onvoldoende voorbereid op het inzetten van ICT in het onderwijs. Studenten gebruiken ICT met name voor eigen gebruik: communiceren, leren, informatie zoeken, entertainment. Het betreft hier vaak traditioneel ICT-gebruik. Er is vaak ook sprake van een overschatting van deze ICT-vaardigheden. Studenten hebben minder aandacht voor de didactische inzet van ICT om het leren van hun leerlingen te faciliteren. Ze zijn onzeker over hun didactische ICT-vaardigheden.
Het opleiden van ICT-bekwame leraren die ICT inzetten ten behoeve van leren, lesgeven en organiseren van onderwijs is dus een taak van de lerarenopleiding. Maar wat betreft de ICT-bekwaamheid? Het TPACK-model helpt ons bij deze vraag. Succesvol onderwijs met ICT vraagt integratie van technologische, vakinhoudelijke en didactische kennis van een leraar, waardoor leerlingen complexe processen en concepten zich eigen kunnen maken, in die altijd maar dynamische context van het onderwijs.
Kaders voor ICT-bekwaamheid
Kennisnet heeft in opdracht van de Onderwijscooperatie het begrip ICT-bekwaamheid verder uitgewerkt. Het betreft het integreren van ICT in het eigen pedagogisch-didactisch handelen, het inzetten van ICT in de schoolcontext en het gebruiken van ICT ten behoeve van de eigen professionalisering. Voorwaardelijk hiervoor is het beschikken over minimaal de digitale basisvaardigheden.
De werkgroep ADEF ICT heeft dit kader vertaald naar de Kennisbasis ICT, onderdeel van de generieke kennisbasis ICT voor tweedegraadslerarenopleidingen en door alle opleidingen geadopteerd. Hierin staan competentie-indicatoren ICT voor de startbekwame leraar beschreven. Het eindniveau. Deze kennisbasis ondersteunt lerarenopleidingen in de integratie van ICT in de lerarenopleidingen. Het is prettig om het ‚wat’ beschreven te hebben in het oplossen van vraagstukken over het ‚hoe’.
De lerarenopleiding: de opleider
In het algemeen kunnen we stellen dat opleiders onvoldoende geschoold zijn in de didactische inzet van ICT en er is vaak weinig tijd voor professionalisering. Scholing in de vorm van ’studiedagen’ en ‚workshops’ blijken niet effectief te zijn, waarbij vaak voorbij wordt gegaan aan het leerproces van de opleider.
Wat moet een opleider kunnen om ICT-bekwame leraren op te leiden? De themawerkgroep ICT en de lerarenopleider van het Velon buigt zich over dit vraagstuk en heeft op basis van een kleine literatuurstudie een concept competentieprofiel ICT voor lerarenopleiders ontwikkeld. De kern van het profiel betreft het kader van ICT-bekwaamheden van de leraar van Kennisnet, met daarom heen de schil Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen. De lerarenopleider beheerst dus dezelfde competenties als die van de student worden gevraagd.
Maar welke competenties zijn specifiek voor het opleiden van startbekwame docenten die ICT betekenisvol kunnen inzetten? Deze worden beschreven in de buitenste schil. Deze schil kent een onderverdeling die aansluit bij het competentieprofiel voor lerarenopleiders van Velon. Werkgroeplid Gerard Dummer schrijft over dit profiel op zijn blog en bij deze ook de uitnodiging om dit profiel kritisch te bekijken en aan te geven in hoeverre u als opleider dergelijke competenties onderschrijft.
De lerarenopleiding: het curriculum
Hoe staat het met ICT in het curriculum van de lerarenopleidingen? Daar zien we grote verschillen tussen lerarenopleidingen. Van een structurele plek van ICT in het curriculum lijkt nog geen sprake te zijn. De mate waarin de student in aanraking komt met ICT in de opleiding is vaak afhankelijk van de voorkeur van de opleider. Er zijn wel vakken gericht op ICT-vaardigheden, maar de vraag is dan of er sprake is van verbinding met de vakinhoud en didactiek. Lerarenopleidingen houden zich wel actief bezig met vraagstukken rondom assessment en borging van ICT-bekwaamheid in het curriculum.
Dat het een ingewikkeld en complex proces is maken Tondeur et al. duidelijk. Er zijn verschillende strategieën op verschillende niveaus in de opleiding die in meer of mindere mate effectief kunnen zijn. Het is de combinatie van strategieën dat zal bepalen op welke wijze ICT een structurele plek krijgt in het curriculum en of dat vervolgens leidt tot het effectief opleiden van startbekwame docenten op het gebied van ICT.
Succesvolle strategieën
Succesvolle strategieën op het niveau van het curriculum blijken o.a. de aanwezigheid van rolmodellen, opleiders die ICT inzetten in leerpraktijken en het proces van ontwerp en uitvoeren met studenten bespreekbaar maken en de studenten ook in dit ontwerpproces betrekken. Studenten leerpraktijken laten ontwerpen waarbij sprake is van didactische inzet van ICT, waarbij sprake is van samenwerking met peers, leraren en opleiders, deze leerpraktijken in een authentieke leeromgeving laten uitvoeren, dus de stagepraktijk maar denk ook aan een lab-omgeving binnen de opleiding, waar sprake is van een feedbackcultuur lijkt mij ook zeer effectief.
Hierbij moeten de lerarenopleidingen niet uit het oog verliezen dat de studenten deze ICT-bekwaamheid dienen te ontwikkelen. Hoe begeleid de lerarenopleiding studenten naar dat eindniveau? Wat wordt van de student verwacht in de verschillende fasen van de opleiding? De integratie van ICT in de lerarenopleiding vraagt dus bovenal eerst een visie op opleiden.
Voorloper?
Wat verwacht het werkveld van de lerarenopleidingen? Dient de lerarenopleiding zich als voorloper te ontwikkelen op het terrein van ICT. Dat wordt wel verwacht. Maar het betreft vraagstukken waar het werkveld zich ook in ontwikkeld. De kracht zit m.i. in het gezamenlijk oplossen van deze vraagstukken, waarbij studenten, leraren, opleiders en onderzoekers samen optrekken en kennis en expertise uitwisselen. Dat vraagt een brede visie over opleiden: opleiden in de school en opleiden met de school. De lerarenopleiding zou hierbij de spin in het web moeten zijn, waarbij lectoraten nauw betrokken worden.
Tweedegraads lerarenopleiding Inholland
Waar staat onze lerarenopleiding op dit moment? In 2011 is er een visiestuk geschreven voor het gehele domein OLL, echter de uitwerking hiervan is op een laag pitje komen te staan. De doelstellingen zijn echter wel stevig geformuleerd. Deze visie zou moeten worden geïntegreerd in de bredere visie van de lerarenopleiding naar aanleiding van het herontwerp. Dit studiejaar zijn we gastart met het uitdenken van een aantal zaken, met name gericht op de integratie van ICT in het curriculum en de professionalisering van opleiders.
Samen met de curriculumcommissie denken we na over de integratie van de Kennisbasis ICT in de opleiding. Belangrijk hierbij is dat we antwoord geven op de vraag wanneer vinden wij dat een student startbekwaam is op het terrein van ICT. Hoe zien we dat? Wat doet een student dan? De student krijgt een betekenisvol curriculum als hij in de vakcolleges te maken krijgt met rolmodellen die effectief ICT inzetten en ook uitleggen waarom ze wanneer ICT gebruiken. Daarnaast moeten we nadenken over een leerlijn ICT door de opleiding heen, waar studenten zich ontwikkelen in het integreren van ICT in hun didactisch handelen en hierin ook begeleiding krijgen. Zowel in de opleiding als in de praktijk.
Professionaliseren
Dit jaar zijn we gestart met een pilot-prohect professionalisering van opleiders. Het betreft hier een groep opleiders die hebben aangegeven affiniteit met ICT te hebben of deze affiniteit verder willen ontwikkelen. Deze collega’s ontwerpen in een soort van train de trainer-concept leerpraktijken waarbij sprake is van didactische inzet van ICT ontwerpen en uitvoeren. We maken daarbij gebruik van een stappenplan blended learning. Dit stappenplan gaan deze collega’s zelf gebruiken bij het begeleiden van hun naaste vakcollega’s bij het ontwerpen van leerpraktijken met ICT. De ontwerp trajecten zijn uitgangspunt voor specifieke scholing en we proberen daarbij zoveel mogelijk aandacht te hebben voor het leerproces van de opleider zelf.
Stellingen
Dit zijn de twee belangrijkste vraagstukken als het gaat om de integratie van ICT die wij de komende jaren met elkaar gaan uitwerken, waarbij wij de verbinding met het herontwerp-traject dat voor ons ligt van groot belang is. Wat zijn uw gedachten naar aanleiding van dit verhaal? Orden uw gedachten en deel ze met elkaar door het reageren op onderstaande stellingen.
1. De lerarenopleider is een rolmodel voor zijn studenten als het gaat om de didactische inzet van ICT in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs. En wat betekent dat dan?
2. Ik voel mij ‘ bekwaam’ om dit rolmodel te zijn. Wat heb ik nodig om deze bekwaamheid te ontwikkelen of te behouden?
3. Een lerarenopleiding dient voorloper te zijn op het gebied van ICT en onderwijs.