Vaste prik in het semester Effectief Innoveren van de master Leren & Innoveren is de expertmeeting met prof. dr. Joseph Kessels (Universiteit Twente/Open Universiteit). Altijd een bijzondere sessie, en de laatste masterclass is hier geen uitzondering op. Dat komt niet op de laatste plaats door de wijze waarop Kessels de dialoog met de studenten vorm geeft: inhoudelijk, met humor, groot waardebesef en met aandacht voor iedereen. De thema’s van deze sessie waren de dilemma’s in de professionele ruimte van leraren en leiderschap in het onderwijs. Kessels bespreekt deze thema’s ook in zijn rede van 2012. Hieronder een paar van mijn aantekeningen.
De hypothese van Kessels: gespreid leiderschap is een voorwaarde voor professionele ontwikkeling van leraren. Het zorgt ervoor dat leraren beter hun talenten kunnen ontwikkelen en benutten. Het vergroten van deze professionele ruimte creëert een omgeving voor duurzame professionele ontwikkeling. Waar dit lukt ontstaat een grote betrokkenheid bij de school en meer tevredenheid met het werk.
Fundamenteel uitgangspunt bij het vergroten van de professionele ruimte is de intrinsieke motivatie voor leren en werken en op basis hiervan je zelf willen professionaliseren. Kennisontwikkeling bij leraren vraagt om nieuwsgierigheid, betekenisvol werk, passie, autonomie, vrijheid en zelfsturing, zin in leren en onderzoek en een gunstig leerklimaat.
Er is sprake van gespreid leiderschap wanneer het in verschillende situaties bij verschillende mensen ligt, gebaseerd op basis van ervaring en kunde. Het gaat om leiderschap gunnen aan mensen die leiders zijn op hun vakgebied of onderwerp op basis van hun ervaringen en expertise en op uitnodiging dit leiderschap nemen. Een wederzijds dynamisch proces.
Maar er wordt ook performance verbetering geëist, gekenmerkt door allerlei prestatieafspraken, administratieve regels, centrale sturing, gehoorzaamheid, kwaliteitscontrole, verantwoording en accreditatie. Kennisontwikkeling en performance verbetering staan op gespannen voet, en het is de taak van de leidinggevende om de balans te vinden. Kessels constateert dat er geen balans is, en dat de professionele ruimte van de docent wordt opgevreten.
Met als gevolg dat het onderwijs verwordt tot teaching to the test zoals in de VS, als gevolg van het No Child Left Behind project? Het betreft hier een evidence-based benadering van onderwijs met als doel om het niveau van leerlingen te vergroten en de sociale ongelijkheid te verkleinen, maar het tegenovergestelde bereikt. Kessels geeft aan niet tegen een opbrengstgerichte benadering van onderwijs te zijn. Je kan het ook zien als een mentaliteit van professioneel handelen. Maar het gaat knellen als er een afrekencultuur ontstaat. Je schiet als onderwijs in een kramp. De regels zijn dan belangrijker dan de persoonlijke inzet.
De sessie ging over het oplossen van dit dilemma. Het vinden van de juiste balans tussen kennisontwikkeling en performance verbetering, ligt volgens Kessels in het nadenken over leiderschap. Kessels neemt ons mee in een aantal dierenmetaforen voor leiderschap.
Positioneel leiderschap: de kippenren, de kudde olifanten en de leeuwenfamilie. Dit traditionele beeld van leiderschap biedt bescherming, maar ook een omgeving waarin je geen initiatief hoeft te nemen. Traditioneel leiderschap hoort bij een productiviteitscultuur. Iemand die jou gebruikt als instrument om iets te realiseren, iemand die jou stuurt. Bij dergelijk positioneel leiderschap hoef je geen initiatief te nemen waardoor je je niet verder ontwikkeld. De vraag is of dit leiderschapsmodel nog wel bruikbaar is in deze kennis- en netwerksamenleving.
Gespreid leiderschap: de school vissen, de zwerm spreeuwen en de mierenkolonie. Wie is de leider in deze samenwerkingsverbanden? Toch bereiken de vissen iedere keer weer voedselrijke wateren, botsen de spreeuwen niet tegen elkaar aan en bouwen de mieren complexe bouwwerken waarbij het volstrekt helder is welke bekwaamheden iedereen heeft. Er is sprake van een onderlinge overeenkomst.
In de natuur vinden we meer beelden van gespreid leiderschap dan positioneel leiderschap, geeft Kessels aan. Het denken in netwerken, verbindingen maken op basis van gedeelde opvattingen, komt al sterker terug in onze samenleving dan we denken. Kijk alleen al maar naar de waardennetwerken die ontstaan via sociale media (communities en crowds).
Kessels laat ons nadenken over duurzame professionalisering in het onderwijs met als doel het verbeteren van het onderwijs. En dat gaat niet zonder professionals die met passie het beroep van leraar uitoefenen en die de ruimte krijgen en nemen om zich verder te ontwikkelen. Kessels geeft aan dat het echt de moeite waard is om te onderzoeken waar de intrinsieke motivatie bij professionals ligt, zodat zij vanuit hun kracht kunnen werken.
Wat vraagt dit van onze schoolleiders? Is hiërarchisch leiderschap een rem op de professionalisering in netwerken? Het is zoeken naar antwoorden. Het gaat om leiderschap dat helpt. Management is gericht op onderhoud, leiderschap is nodig voor verandering. En verandering is een constante in het onderwijs.
Hieronder een kort video-interview met Kessels over deze thema’s, opgenomen door studenten van de masteropleiding Leren & Innoveren.
Joseph Kessels over gespreid leiderschap in het onderwijs from Master Leren & Innoveren on Vimeo.