Hoe kan je de impact van professionalisering voor leraren in kaart brengen. De titel en centrale vraag van een publicatie uit Vlaanderen die onlangs verscheen. De publicatie beschrijft een stappenplan voor het evalueren van professionaliseringsinitiatieven, op basis van een raamwerk waarin de effecten van professionaliseringsinitiatieven in kaart worden gebracht. Een relevante publicatie voor onderwijsprofessionals die zich bezig houden met het ontwerpen en evalueren professionaliseringsactiviteiten zoals studenten van de master Leren & Innoveren die zich bezig houden met veranderplannen en evaluatieonderzoek.
De complexiteit van professionaliseringsinitiatieven
Om het leren van leerlingen effectief te ondersteunen en om de leerresultaten te verbeteren is van groot belang dat leraren gedurende hun hele loopbaan aandacht hebben voor hun professionele ontwikkeling en de daarbij horende deelname aan allerlei professionaliseringsinitiatieven, zo beginnen de auteurs. Ook omdat docenten te maken krijgen met een snel groeiende kennisbasis in het onderwijs. Wat betreft professionaliseringsinitiatieven bestaat er een enorm aanbod voor docenten, en kunnen activiteiten op verschillende manieren worden vormgegeven. (Vlaamse-) docenten kiezen vaak voor een traditionele wijze van professionaliseren, door deel te nemen aan externe activiteiten van korte duur. Onder professionaliseringsinitiatieven verstaan de auteurs:
Activiteiten die expliciet (doordacht) ontworpen worden voor en gebracht aan leraren om hun eigen kennis, vaardigheden, en houding, en die van hun leerlingen te versterken
Teachers professional development framework
Een belangrijke vraag die niet altijd gesteld wordt in professionaliseringsinitiatieven is het effect ervan in de praktijk. Op welke aspecten kun je uitkomsten verwachten bij deelname aan professionaliseringsactiviteiten? De complexiteit van dit vraagstuk wordt zichtbaar middels het teachers professional development framework, wat door de auteurs verder is verfijnd (zie afbeelding). Op basis van inzichten uit de wetenschappelijke literatuur en focusgroepen worden effecten van transfer beschreven voor de vijf elementen in het framework:
- Kenmerken van de professionaliseringsactiviteit;
- Veranderingen in de kwaliteit van de leraar (kennis, vaardigheden, attitudes en beliefs);
- Veranderingen in lesgedrag;
- Verbetering van de leerling resultaten;
- De invloed van contextuele factoren en persoonskenmerken.
Ad 1. Kenmerken van de professionaliseringsactiviteit
In de publicatie worden negen kenmerken van professionaliseringsactiviteiten beschreven waarvan de effectiviteit bewezen is in onderzoek, onderverdeeld in inhoudskenmerken en structurele kenmerken.
Hoe meer een professionaliseringsinitiatief aan deze effectieve kenmerken voldoet, hoe groter de kans op een positieve impact op verschillende aspecten in de praktijk
De inhoudskenmerken zijn:
1. Focus op de inhoud
De aangeboden inhoud moet snel vertaald kunnen worden naar de dagelijkse lespraktijk van de docent.
2. Focus op didactiek
Het is van belang om stil te staan bij hoe leerlingen bepaalde inhouden leren, beter begrip hiervan bij docenten leidt tot verbetering van resultaten, en dus het onderwijs.
3. Coherentie en gebaseerd op onderzoek
Wat aangeboden wordt dient aan te sluiten bij de dagelijkse praktijk van de docenten, dient aan te sluiten bij de doelen van leraren en visie van de school, en bovendien dienen de inhouden gebaseerd te zijn op wetenschappelijke evidentie.
4. Eigenaarschap van inhoud en het proces bij professionele ontwikkeling
Inhoud en proces van de professionalisering zijn effectiever als deze aansluiten bij de needs en interesses van de betrokken leraren. Dit kan een bottom-up proces zijn, een vraaggestuurd aanbod op basis van behoeften van collega’s, of een top-down proces waarbij professionalisering wordt aangeboden afgestemd op concrete behoeften en ontwikkelingen binnen de organisatie. De auteurs pleiten voor een balans in vraag- en aanbodgestuurde professionaliseringsactiviteiten.
Structurele kenmerken zijn:
5. Duur
Veranderingen vragen uitgebreide en intensieve programma’s, en is permanente ondersteuning noodzakelijk om het leren van de collega’s te blijven stimuleren en de impact van de professionalisering op peil te houden.
6. Collectieve participatie met interne en externe collega’s
Er dient sprake te zijn van professioneel leren, en dat vraagt interactie, samenwerking, overleg en feedback.
7. Georganiseerd in scholen of onderwijskundige locaties
De activiteiten dienen ingebed te zijn in de dagelijkse werkomgeving.
8. Actief leren op basis van onderzoek
Leraren dienen co-creator te zijn in de professionaliseringsactiviteit in plaats van passief consument, en dat vraagt een onderzoekende houding van de leraar: continue reflectie en oefening door middel van onderzoek en herontwerp.
9. Kwaliteit van de trainer
Inhoudelijke kennis en vaardigheden van de trainer zijn belangrijk, maar ook het geven van feedback van de trainer gericht op het leren van de professionals.
Ad 2. Veranderingen in de kwaliteit van de leraar
Professionaliseringsinitiatieven zijn van invloed op de kwaliteit van de leraar, beïnvloeden de kennis, vaardigheden, houding en overtuigingen van de leraar. De auteurs maken onderscheid in (1) cognitieve leerdoelstellingen, de inhoudelijke en didactische kennis van leraren, (2) de vaardigheden van de leraar, oefenen met wat ze geleerd hebben in de professionaliseringsactiviteit zonder dit al toe te passen in de praktijk, en (3) affectieve leerdoelstellingen die kunnen worden nagestreefd: overtuigingen over lesgeven en overtuigingen over zichzelf.
Ad 3. Veranderingen in lesgedrag
Het betreft hier veranderingen in instructiestrategieën en praktijken (bijvoorbeeld het aanleren van een nieuwe didactische werkvorm)en veranderingen in interactiepatronen tussen leraren en leerlingen (bijvoorbeeld het geven van feedback).
Ad 4. Verbetering van de leerresultaten
De auteurs geven aan positieve transfereffecten bij leerlingen te hebben gevonden wanneer hun leraren deelnamen aan professionaliseringsinitiatieven op vakinhoudelijk terrein, of vakoverstijgende inhouden zoals zelfregulatie bij leerlingen.
Ad 5. Contextuele factoren
Dit kenmerk staat bovenaan in het framework. Het professioneel leren van de leraar wordt sterk bepaald door de context waarin deze leraar werkzaam is. Bijvoorbeeld de aanwezigheid van een professionele leergemeenschap, positieve feedbackcultuur en aanwezigheid van transformatie leiderschap. Daarnaast blijken ook demografische kenmerken van invloed te zijn: geslacht, leeftijd en kwalificatieniveau van leraren blijken gerelateerd aan de participatie van leraren aan een professionaliseringsactiviteit.
Methodologie
Vervolgens gaat de publicatie in op methodieken en instrumenten om de indicatoren te evalueren. Er is een breed pallet aan kwantitatieve als kwalitatieve instrumenten beschikbaar. De auteurs geven drie algemene aanbevelingen, die ik zou willen samenvatten met de opmerking: schrijf een goed evaluatieplan.
1. Evalueer effecten van transfer voor, tijdens en na de professionaliseringsactiviteit. Het is belangrijk om data te verzamelen op verschillende tijdstippen;
2. Beschouw de voor- en nadelen van de meetinstrumenten.
3. Gebruik data-triangulatie. Door verschillende meetinstrumenten in te zetten kun je er bijvoorbeeld achter komen dat er tegenstrijdige effecten zijn, die vervolgens verder onderzocht kunnen worden.
Door verschillende meetinstrumenten te combineren (d.i. data-triangulatie), kunnen bijvoorbeeld tegenstrijdige transfereffec- ten aan het licht komen en verder onderzocht worden.
Stappenplan
De auteurs presenteren vervolgens een stappenplan met daarin concrete richtlijnen voor de evaluatie van professionaliseringsinitiatieven en bijbehorende checklists.
Drie stappen voor de professionaliseringsactiviteit:
Stap 1 Beschouw de mate waarin de professionaliseringsactiviteit aan effectieve kenmerken voldoet voor de start van de PI.
Stap 2 Formuleer aan de hand van het verfijnd conceptueel raamwerk concrete (duidelijk en meetbaar) doelstellingen (indicatoren) op verschillende niveaus.
Stap 3 Selecteer gepaste meetinstrumenten om de geformuleerde doelstellingen in kaart te brengen.
Tijdens de professionaliseringsactiviteit:
Stap 4 Ga na in welke mate het professionaliseringsactiviteit blijft voldoen aan de vooraf gespecificeerde effectieve kenmerken (dataverzameling).
En na de professionaliseringsactiviteit:
Stap 5 Verzamel data ten behoeve van evaluatie, meteen na afloop maar ook wanneer de professionaliseringsactiviteit al een langere tijd is afgelopen (langetermijn effecten);
Stap 6 Analyseer de data en interpreteer.
Stap 7 Algemene evaluatie: synthese, kritische reflectie op inzet instrumenten en uitkomsten en rapportage.
Ten slotte
De auteurs sluiten af met een aantal aanbevelingen op basis van hun onderzoeksresultaten, voor ontwikkelaars van professionaliseringsinitiatieven, deelnemende leraren en leidinggevenden. In deze blog heb ik getracht voor mijzelf (met in mijn achterhoofd ‘mijn’ masterstudenten) een weergave te geven van deze waardevolle publicatie.
Wat ik een belangrijk uitgangspunt vind bij het ontwerpen en uitvoeren van professionaliseringsinitiatieven is dat er bij de betrokken docent per definitie sprake is van een leerproces, en dat daar ook aandacht voor moet zijn. Vaak betreft dit een transformatie leerproces en dat dient goed begeleid te worden wil er sprake zijn van transfer naar de praktijk. Inzichten in de beliefs, leervoordeuren, en verwachtingen van de betrokken docenten bij professionaliseringsinitiatieven zijn essentieel.
Merchie, E., Tuytens, M., Devos, G., & Vanderlinde, R. (2016). Professionalisering voor leraren. Gent:Universiteit Gent